[18] См. выше, с. 39.

[19] La Marche. II. P. 340 ff.

[20] Laborde. II. P. 326.

[21] La Marche. III. P. 197.

[22] Laborde. II. P. 375, № 4880.

[23] Ibid. P. 322, 329.

[24] Хотя наиболее аутентичное свидетельство, клеймо мастера, ясно указывает имя Клаус Слютер, все же трудно согласиться с тем, что неголландское Клаус (вместо Клаас) было первоначальной формой имени, под которым его крестили. Предположение о происхождении Слютера из Харлема стало равнозначно уверенности, когда имя его было обнаружено в брюссельском перечне членов гильдии, относящемся приблизительно к 1380 г.

[25] Уже в 1405 г. оно было отдано под залог ее брату, герцогу Людовику, и вскоре после этого очутилось в Баварии, где и хранится в церкви в Альтеттинге под названием Das goldene Ro?l [Золотой конь].

[26] Kleinclausz A. Un atelier de sculpture au 15[e] siecle // Gazette des beaux arts. 1903. 29. I.

[27] Утраченные цвета точно установлены по отчету 1832 г.

[28] Kleinclausz A. L'art funeraire de la Bourgogne au moyen age // Gazette des beaux arts. 1902. 27.

[29] См.: Etienne Boileau. Le livre des metiers / Ed. de Lespinasse et Bonnardot // Histoire generale de Paris. 1879. P. XI (III, № 2).

[30] Cohen G. Le livre de conduite du regisseur et le compte de depenses pour le mystere de la Passion joie a Mons en 1501 (Publ. de la Fac. des lettres de Strasbourg. 23). 1925.

[31] Chastellain. V. P. 26, № 2; Doutrepont. P. 156.

[32] Juvenal des Ursins. I. P. 378.

[33] Jacques du Clercq. II. P. 280; Foulquart, цит. по: d'Hericault. ?uvres de Coquillart. I. P. 23, № 1.

[34] Lefevre de S. Remy. II. P. 291.

[35] В Национальной галерее в Лондоне и в музее Кайзера Фридриха в Берлине.

[36] Как бы ни хотелось перевести подпись: "Это был Ян ван Эйк", а в портретном изображении мужчины увидеть самого художника, доводы "за" и "против" этого, приведенные недавно (см.: Revue de l'art. 1932. 36. P. 187, Gazette des beaux arts. 1932. 74. P. 42; Burlington Magazine. 1934. III, IX, X, XII), пока что, как кажется, не дают оснований для пересмотра уже утвердившегося мнения.

[37] Froissart (ed. Kervyn). XI. P. 197.

[38] Durrieu P. Les tres riches heures de Jean de France, duc de Berry (Heures de Chantilly). P., 1904. P. 81.

[39] Moll W. Kerkgesch. II, 2. P. 313 ff.; Acquoy J. G. R. Het klooster van Windesheim en zijn invloed. Utrecht, 1875-1880. 3 vol. II. P. 249.

[40] Thomas a Kempis. Sermones ad novitios. № 29 // Opera (ed. Pohl). VI. P. 287.

[41] Moll W. Kerkgesch. II. 2. 321; Acquoy J. G. R. Op. cit. P. 222.

[42] Ср. выше, с. 187.

[43] Chastellain. IV. P. 218.

[44] Ia Marche. II. P. 398.

[45] Ibid. II. 369.

[46] Chastellain. IV. P. 136, 275, 359, 361; V. P. 225; du Clercq. IV. P. 7.

[47] Chastellain. III. P. 332; du Clercq. III. P. 56.

[48] Chastellain. V. P. 44; P. 281; La Marche. Н. P. 85; du Clercq. III. P. 56.

[49] Chastellain. III. P. 330.

[50] Du Clercq. III. P. 203.

[51] См. выше, с. 178.

[52] Издатели Бонавентуры в Кваракки приписывают это сочинение Иоанну де Каулибусу, францисканцу из Сан-Джиминьяно, умершему в 1376 г.

[53] Facius. Liber de viris illustribus / Ed. L. Mehus. Fir., 1745. P. 46; см. также: Weale. Hubert and Jonn van Eyck, their life and work. L. -- N. Y., 1908. P. LXXIII.

ГЛАВА ДЕВЯТНАДЦАТАЯ

[1] Dion. Cart. Opera. XXXIV. P. 223.

[2] Ibid. P. 247, 230.

[3] Zockler O. Dionys des Kartausers Schrift De venustate mundi // Beitrag zur Vorgeschichte der Asthetik (Theol. Studien und Kritiken). 1881. S. 651; ср.: Anitchkoff E. L'esthetique au moyen age. // Le Moyen Age. 1918. XX. P. 271; Grabmann M. Des Ulrich Engelberti von Stra?burg О. Pr. Abhandlung De Pulchro // Sitzungsb. d. Bayer. Akademie, Phil. hist. kl. 1925; Seiferth W. Dantes Kunstlehre // Arch. f. Kulturgeschichte. 1927. XVII. S. 194 ff.; 1928. XVIII.

[4] Summa theologiae. Pars la, q. 39, art. 8.

[5] Dion. Cart. Vita // Opera. I. P. XXXVI.

[6] Dion. Cart. De vita canonicorum, art. 20 // Opera. XXXVII. P. 197: "An discantus in divino obsequio sit commendabilis" ["Уместно ли пение дискантом при богослужении"]; ср.: Thomas Aquinati Summa theologiae. Па, IIае, q. 91, art. 2: "Utrum cantus sint assumendi ad laudem divinam" ["Должно ли принимать пение при славословиях Господу"].

[7] Molinet. I. Р. 73; ср. р. 67.

[8] Petri Alliaci De falsis prophetis. Цит. по: Gerson. Opera. I. P. 538.

[9] La Marche. II. P. 361.

[10] De venustate mundi // Dion. Cart. Opera. XXXIV. P. 242.

[11] Froissart (ed. Luce). IV. P. 90; VIII. P. 43, 58; XI. P. 53, 129; (ed. Kervyn). XI. P. 340, 360; XIII. P. 150; XIV. P. 157, 215.

[12] Deschamps. I. P. 155; II. P. 211, 208, № 307; La Marche. I. P. 274.

[13] Livre des trahisons. P. 150, 156; La Marche. II. P. 12, 347; III. P. 127, 89; Chastellain. IV. P. 44; Chron. scand. I. P. 26, 126.

[14] Lefevre de S. Remy. II. P. 294, 296.

[15] Couderc. Les comptes d'un grand couturier parisien au 15[e] siecle // Bulletin de la soc. de l'hist. de Paris, 1911. XXXVIII. P. 125 ff.

[16] Blason des Couleurs / Ed. Cocheris. P. 113, 97, 87, 99, 90, 88, 108, 83, 110.

[17] См., например: Monstrelet. V. P. 2; du Clercq. I. P. 348.

[18] La Marche. II. P. 343; Graves F. M. Deux inventaires de la maison d'Orleans. P. 28, № 1.

[19] Chastellain. VII. P. 223; La Marche. I. P. 276; II. P. 11, 68, 345; du Clercq. II. P. 197; Jean Germain. Liber de virtutibus. P. 11; Jouffroy. Oratio. P. 173.

[20] D'Escouchy. I. P. 234.

[21] См. выше, с. 126.

[22] Le miroir de mariage. XVII. Vs. 1650; Deschamps. ?uvres. IX. P. 50.

[23] Chansons francaises du quinzieme siecle / Ed. Paris (Soc. des anciens textes francaises). 1875. XLIX. P. 50; ср.: Deschamps. ?uvres. III. P. 217, № 415; P. 223, № 419; P. 227, № 423; P. 302, № 481; IV. P. 199, № 728; L'Amant rendu cordelier. P. 23, huitain 62; Molinet. Faictz et Dictz. Fol. 176.

[24] Blason des couleurs (ed. Cocheris). P. 110. О символике цвета в Италии см.: Bertoni. L'Orlando furioso. P. 221 f.

[25] Cent ballades d'amant et de dame. № 92 // Christine de Pisan. ?uvres poetiques. III. P. 299. Ср.: Deschamps. ?uvres. X. P. 52; L'histoire et plaisante chronicque du petit Jehan de Saintre / Ed. G. Helleny. P., 1890. P. 415.

[26] Le Pastoralet. P. 636, vs. 2054; ср.: Les cent nouvelles nouvelles. II. P. 118: "craindroit tres fort estre du rang des bleux vestuz, qu'un appelle communement noz amis" ["он весьма опасался быть причисленным к рангу тех, кто одевается в синее и кого обыкновенно зовут рогоносцами"].

[27] Chansons du 15[е] siecle. P. 5, № 5; P. 85, № 87.

[28] La Marche. II. P. 207.

ГЛАВА ДВАДЦАТАЯ

[1] См. об этом: Huizunga J. Het probleem der Renaissance, Tien Studien. Haarlem, 1926. P. 280 // Verzamelde Werken. IV (Deutsch: Das Problem der Renaissance // Parerga. Amsterdam -- Basel, 1945. S. 87-146).

[2] La Renaissance septentrionale et les premiers maitres des Flandres. Bruxelles, 1905.

[3] Erasmus. Ratio seu Methodus compendio perveniendi ad veram teologiam. Basel, 1520. P. 146.

[4] Durand-Greville E. Hubert et Jan van Eyck. Bruxelles, 1910. P. 119.

[5] См. выше, с. 215.

[6] Alain Chartier. ?uvres (ed. Duchesne). P. 594.

[7] Chastellain. I. P. 11, 12; IV. P. 21, 393; VII. P. 160; La Marche. I. P. 14; Molinet. I. P. 23.

[8] Жан Роберте. Цит. по: Chastellain. VII. P. 182.

[9] Ibid. P. 219.

[10] Ibid. III. P. 231 ff.

[11] 17 января.

[12] Этот clerc de la chapelle [служитель часовни] Карон выступает одним из рассказчиков в Cent nouvelles nouvelles.